Böbrekler vücudumuzun filtre sistemi olarak çalışırlar. Kan sürekli olarak böbreklerden süzülürken yararlı maddeler emilir, istenmeyen maddelerse idrarla dışarı atılır. Genellikle idrar çok konsantre (yoğun) ise böbrek taşı oluşma riski artar. Konsantre idrar içerisinde atılan tuzlar ve mineraller böbreklerin iç yüzeyinde tübül denilen ünitelerde zamanla taşa dönüşecek kristaller halinde çökeltiler oluştururlar. Zamanla bu kristaller birleşerek taş haline gelir. Böbrek taş hastalığı (Nefrolitiazis), idrarda yüksek seviyelerde kalsiyum (hiperkalsüri), okzalat (hiperokzalüri) veya ürik asit (hiperürikozüri) olduğunda ve bunlara ek olarak kristallerin birbirine yapışmasını engelleyen sitratın az miktarda bulunması ya da yetersiz sıvı alımına bağlı idrarın daha konsantre olduğu durumlarda ortaya çıkmaktadır.
Taş hastalığı; Hipokrat zamanından beri bilinen ve toplum sağlığını oldukça yaygın bir şekilde etkileyen bir hastalıktır. Üriner taş hastalığı insanlığı yüzyıllarca etkilemiştir. En eski keşfedilen taş tarih öncesi el amaradaki bir mezarda bulunan genç bir çocuğun pelvik kemiklerindeki taştır. Bu taşın 7000 yıllık bir mesane taşı olduğu düşünülmektedir. Mesane taşları toplumda morbidite ve mortaliteye yol açan dünya çapında bir problemdir. Dünyada taş hastalığının görülme oranı %1-13 arasında değişmektedir.Ülkemizde ise %10 oranında taş hastalıkları görülmektedir. Tedavi edilmeyen hastalarda tekrarlama olasılığı yılda %7 iken, tedavi edilmiş, edilmemiş tüm hastaların %50' sinde 10 yıl içerisinde tekrarlayabilmektedir. Taşların yaklaşık %75 kadarını oksalat taşları, geri kalan%25'lik kısmı ise magnezyum amonyum fosfat, ürik asit, hidroksiapatit ve sistin taşları oluşturmaktadır. Diyetsel faktörler taşın yerleşim yerinde ve taşın tipinde önemli rol oynar. Fakat kapsamlı epidemiyolojik çalışmalar taş oluşumunda birçok etiyolojik faktörün rol oynadığını göstermektedir. Bunlar; yaş, cinsiyet, genetik faktörler ve ailesel yatkınlık, coğrafya ve iklim şartları, diyet, sosyoekonomik faktörler ve hiperparatiroidizmdir (paratitoid bezinin fazla çalışması). Erkeklerde kadınlara oranla 2-3 kez daha sık görülmektedir. Ülkemizde oksalat türü taş yapısının sık görülmesi beslenme alışkanlıkları ile ilgilidir. Ürik asit ve ürat taşlarının oluşumu ise sıcak iklim koşullarına ve az sıvı alma eğilimine bağlı olarak açıklanmaktadır. Üriner sistem taşlarının kristal yapıları ülkeden ülkeye hatta aynı ülke içinde bölgeler arasında farklılık göstermektedir.
Taşların cinsinin doğru tanısı tedavinin etkinliği açısından oldukça önemlidir. Böbrek taşının belirlenmesi için bir takım testler yapılmaktadır. Bunlar hastaların idrarları toplanarak veya değişik görüntüleme teknikleri kullanılarak olabilir.
BÖBREK TAŞI ÇEŞİTLERİ VE DİYET İLKELERİ
Kalsiyum Oksalat Taşları: Böbrek taşlarının %60-75'i kalsiyum oksalat içerir. En yaygın nedeni idrarla fazla kalsiyum atılmasıdır.Kandaki fazla kalsiyum böbrekler tarafından temizlenir ve idrarla atılır. İdrarda kalsiyumun artması, sitratın azalması, okzalatın artması, idrar miktarının azalması ve idrar birikimi taş oluşumuna zemin hazırlar. Kalsiyum okzalat ve kalsiyum fosfat şeklinde görülür. Okzalat formu daha sıktır. Barsaktan kalsiyum emiliminin artması, artmış paratiroit hormon düzeyi ve böbrekten kalsiyum kaçağı olması idrar kalsiyumunu arttırır.
Geleneksel olarak hastalara uygulanan kalsiyum alımını kısıtlayıcı tedaviler, günümüzde yerini normal miktarlarda kalsiyum alımına bırakmıştır. Bunun nedenleri ise çeşitlidir; ilk olarak yapılan çalışmalarda, yüksek oranda kalsiyum alan kişilerde taş oluşumu düşük oranda kalsiyum alanlara göre anlamlı ölçüde azalmıştır. Ayrıca azalmış kemik dansitesi olan hastalarda, kalsiyum kısıtlaması kemik kırıklarına yol açabilmektedir. Son yapılan çalışmalarda, kalsiyum kısıtlamasının taş oluşumunu arttırdığı görülmüştür. Yüksek miktarda sodyum alımı, idrarda kalsiyum atılımını arttırmaktadır. 282 kalsiyum oksalat taşı bulunan bireylerle yapılan bir çalışma sonucunda hastaların günlük diyetlerinin kalsiyum içeriğinin idrarda kalsiyum atımını etkilemediği, alınan fazla miktardaki sodyumun kalsiyum oksalat taşı olan bireylerde idrarda kalsiyum atımına neden olduğu görülmüştür. Proteinler, idrardaki kalsiyum, oksalat ve ürik asit miktarını arttırmaktadır. İngiltere'de yapılan ve 18 yıl boyunca süren bir epidemiyolojik çalışmada hayvansal kaynaklı proteinlerin diyetteki miktarının artmasının taş oluşum riskini arttırdığı sonucuna varılmıştır.
Kalsiyum oksalat taşının tedavisinde diyetten oksalattan zengin besinler çıkartılmalıdır.(Tablo1) İlaç tedavisini desteklemek için; idrarı asidik yapan besinler; et, yumurta, balık, tavuk, tahıllar, kırmızı erik mürdüm eriği hastanın beslenme programına eklenmelidir.
Tablo1: Oksalattan Zengin Besinler
| Meyveler | Sebzeler | Diğer |
| İncir | Taze fasulye | Badem |
| Kırmızı erik | Pancar | Yerfıstığı |
| Böğürtlen | Bamya | Çikolata |
| Kuş üzümü | Domates | Kakao |
| Ahududu | Ispanak | Çay |
| Çilek | Pazı | Bira |
| Pırasa | Kahve | |
| Tere | ||
| Patlıcan |
Magnezyum Amonyum Fosfat Taşları: Üriner taş oluşumu kronik üriner enfeksiyon durumunda sık olarak görülür. Bu taşlar bütün üriner taşların %15'ini oluşturur. Bu taşlar sıklıkla büyüktürler ve tür taşların tedavisinde diyet tedavisi etkili olmamaktadır.
Ürik Asit Taşları: Metabolizma faaliyetlerinin son ürünü olarak böbreklerden atılmalarına rağmen üriner sistem taşlarında %5-6 oranında görülmektedir. Sıklıkla erkeklerde rastlanılmasına rağmen, görülme sıklığı yaşla birlikte artar ve coğrafi dağılıma göre değişkenlik gösterir. Ürik asit iki kaynaktan oluşur bir miktarı vücutta yapılır bir miktarı ise yiyeceklerle alınır. Hayvansal proteinlerden zengin diyetle beslenenlerde pürin dolayısıyla da ürik asit düzeyi yükselir.
Sıvı alımının arttırılması ve idrardaki ürik asidin %40-60'nın dış kaynaklı olması nedeniyle pürinden fakir diyet yapılması, medikal tedavinin önemli bir kısmını oluşturur.
Sistin Taşları: Sistin taşları, taş hastalarının %1'inde görülmektedir. Tedavisinde Sistin bağlayıcı ilaçlar kullanılır.
Tıbbi beslenme tedavisinde; metioninden sınırlı diyet önerilir. Ancak diyetin uygulanması oldukça zordur. Hayvansal kaynaklı besinlerin tüketiminin kısıtlanması gerekir. Diğer tedaviler yanıt vermezse kullanılabilir.
SONUÇ OLARAK
Son yıllarda böbrek hastalıklarının görülmesinde artışlar olmaktadır. Bu artışların olmasının; genetik miras, yanlış beslenme alışkanlıkları, aşırı ilaç kullanımı, günlük sıvı tüketiminin yetersiz olması gibi pek çok nedeni bulunmaktadır. Böbrek taşları üriner sistemin en sık görünen hastalıkları arasındadır. Taşın zamanında tedavi edilmemesi, tekrarlayan taş oluşumları beraberinde pek çok böbrek hastalığına zemin hazırlamakta, böbrek fonksiyonlarını olumsuz etkilemekte ve dolayısıyla endokrin, makro besin öğelerinin metabolizmasında pek çok sorunlara neden olmaktadır.
Taşın cinsine ve büyüklüğüne göre ilaç, tıbbi beslenme ve cerrahi tedavi yöntemleri uygulanmaktadır. Bütün taş çeşitlerinin tedavisinde günlük su tüketiminin arttırılması, kahve, çay ve alkollü içeceklerin azaltılması tedavinin en önemli kısmını oluşturur. Böbrek taşlarında tıbbi beslenme tedavisi, medikal tedaviye destek vermek ve taşın tekrar oluşumunu önlemek veya tekrar taş oluşumunu geciktirmek için kullanılmaktadır.
Dyt . Gözde Arıtıcı
KAYNAKLAR